آنچه از بررسي هاي باستان شناسي منطقه بدست آمده حاكي از آن است كه سابقه تاريخي سرايان به دوران قبل از اسلام بازمي گردد . سد تاريخي زواز يادگارهاي باقي مانده از اين دوران است.در دوره اسلامي اين منطقه بخشي از ايالت قهستان بوده كه در همان نخستين سالهاي حمله اعراب به تصرف سپاه اسلام در آمده است . در منابع جغرافيايي قرون اوليه اسلامي اسمي از سرايان به ميان نيامده است اما بررسي هاي باستان شناسي منطقه وجود تپه هاي مربوط به دوره سلجوقي را در اين شهرستان تاييد ميكند و با عنايت به بالا گرفتن نهضت اسماعيليان در اين دوره و در اختيار گرفتن قلعه هاي قهستان و از جمله قلعه قلاع سرايان مي توان گفت كه اين منطقه در دوره سلجوقي يعني قرون پنجم و ششم هجري از رونق و آباداني برخورداربوده است خصوصاً اينكه تپه هاي مربوط به دوره سلجوقي شهرستان سرايان تا اين تاريخ در محدوده استان خراسان جنوبي شاخص و منحصر بفرد ميباشد.
رشد وتوسعه مجددسرايان
با وجود تخريبهاي مكرر و زلزله خيزي منطقه و عوامل مختلف و با وجود قدمت منطقه مع الوصف بدليل و ضرورت ارتباطي منطقه شهرستان سرايان به روايتي قبل از قرن هشتم(دوره تيموريان) قصبه كوچكي بوده در شمال منطقه در دامنه كوه و چون قدمت بناي آب انبار پائين شهرستان سرايان طبق حروف ابجد به قرن هشتم ميرسد . شهرستان سرايان دراواسط دوره صفويه از رونق زيادي برخوردارمي گردد به طوري كه در قسمتي از شهر مجموعه اي از كاروانسراها، آب انبارها و حمام و بازاري مربوط به اين دوره مشاهده مي شود. در قسمت وسط شهروجود آب انبارهاي دوره تيموري نمادي از قدمت شهر به حساب مي آيد . قسمت اعظم شهر از جنوب تا شرق مربوط به دوره صفويه است كه نشان مي دهد در اين دوره شهر از رونق فراواني برخوردار بوده است. همچنين در جنوب شهر آثار دوره سلجوقيان و قاجاريه نيز مشاهده مي گردد.
محلات قديمي سرايان
با توجه به اهميتي كه سرايان در گذشته از لحاظ وسعت و جمعيت داشته است به ۶ محله تقسيم مي گرديد.
۱- محله غير شاري : محله اي است كه افراد مهاجر كه آن ها را كولي مي ناميدند كارهاي ظريف دستي چوبي مي ساختند اين محله در جنوب سرايان بوده است.
۲- محله دروازه مويي : اين محله محله اي فقيرنشين بوده در غرب شهر كه فاضلاب هاي شهري از اين مكان مي گذشته است.
۳- محله دروازه بسطاق : محله اي در شرق شهر كه اكثر مهاجر نشين و شغل آن ها دامداري بوده است.
۴- محله زرداري : در قسمت جنوب شرقي شهر قرار دارد كه اكثراً كشاورز بودند ولي به دلايل بيماري از اين محله مهاجرت كردند و به نقاط ديگر رفتند.
۵- محله تنبي : تنبي از شخصيت هاي بزرگ بوده كه در آباداني شهر گام هاي زيادي برداشته است از جمله در مرمت كاروانسراها ساختن حوض انبارها و لايروبي قنوات نقش داشته است.
ساكنين اين محله اكثراً خرده مالك بوده و از نقاط ديگر مرفه تر بودند.
۶- محله قبرستان : در شمال شرقي شهر قرار دارد و خالي از سكنه بوده ولي افرادي كه سر پناهي نداشتند به صورت موقت در آن جا زندگي مي كردند اين محله از بين رفته و اثري از آن ديده نمي شود.
توسعه تاريخي شهر
هسته اوليه شهر سرايان در بخش جنوبي آن به دوره تيموري و ماقبل آن باز مي گردد. اين عامل خود نشان دهنده تاريخ نسبتاً قوي اين شهر و سابقه سكونت در اين منطقه است. گسترش شهر در دشت و به صورت گسترش فيزيكي افقي صورت گرفته و از دوره صفويه تا قاجاريه اين شهر از لحاظ توسعه تقريباً سه برابر شده و پس از آن در دوره پهلوي گسترش چنداني نداشته است. پس از انقلاب اسلامي ايران، هجوم افراد به شهرها و افزايش طبيعي جمعيت در داخل شهر باعث گسترش بيش تر اين شهر شده است. انطباق نقشه سير توسعه كالبدي در طول تاريخ با قدمت ابنيه و كيفيت آن خود مبين اين امر است كه گرايش عمومي به تصرف اراضي جديد در مقابل درجاسازي و نوسازي بافت ها بيشتر بوده است.در نقشه ضميمه گسترش شهر در طي دوره هاي مختلف آورده شده است.
